دستورالعمل ایمنی هنگام کار با مواد شیمیایی و جاذب مواد شیمیایی

مواد شیمیایی ممکن است خطراتی برای سلامت انسان و محیط زیست ایجاد کنند، لذا رعایت اصول ایمنی، حفاظت فردی و اتخاذ تصمیم در رابطه با بحران‌های ناشی از آلودگی‌ها و چگونگی مقابله با آن‌ها ضروری می‌باشد.

نکات ایمنی هنگام کار با مواد شیمیایی چیست؟

رعایت نکات ایمنی هنگام کار با مواد شیمیایی و مواد آزمایشگاهی به منظور حفظ سلامت افراد و کارکنان لازم و ضروری است. هنگام کار کردن با مواد شیمیایی خطراتی غیرقابل پیش بینی وجود دارد، اما می‌توان با رعایت نکات و دستورالعمل‌هایی این خطرات را به حداقل کاهش داد. برای این کار نیاز است که افراد با این نوع خطرات آشنا باشد و آگاهی کافی داشته باشند. هنگام کار با مواد شیمیایی و تجهیزات آزمایشگاهی نیز باید در مورد طرز استفاده و نگهداری از آنها اطلاعات کافی داشته باشند.

نکات ایمنی در زمان کار با مواد شیمیایی آزمایشگاه:

اولین و بهترین نکته برای رعایت ایمنی و جلوگیری از بروز حوادث احتمالی پیشگیری است. قبل از انجام آزمایش باید خطرات احتمالی را شناخت و هنگام کار ایمنی را رعایت کرد. باید در نظر داشت که تمام مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه می‌توانند خطرناک باشند به جز مواردی که اطمینان داریم بی خطر هستند. بهتر است تجهیزات در برابر مواد اسیدی و مواد خورنده مقاوم باشند. به عنوان مثال سکوبندی آزمایشگاه می‌تواند دارای روی از جنس ضد اسید باشند. همینطور مواد شیمیایی پرخطر در کمد مخصوص نگهداری مواد شیمیایی نگهداری شود و فقط افراد خاصی که آشنایی و اطلاعات کافی دارند بتوانند به آنها دسترسی داشته باشند.

تجهیزات لازم جهت پاکسازی ریزش‌های مواد شیمیایی:

کیت‌های خنثی‌کننده مواد شیمیایی معمولاً برای کنترل و پاکسازی نشتی یا ریزش مواد شیمیایی خطرناک طراحی شده‌اند.

محتویات این کیت‌ها بسته به نوع موادی که قرار است خنثی شوند (مانند اسیدها، قلیاها و یا مواد نفتی) متفاوت است.

با این حال، رایج‌ترین اجزای این کیت‌ها عبارت‌اند از:

1. مواد جاذب و خنثی‌کننده:

• پودر خنثی‌کننده اسید: برای خنثی کردن اسیدهای قوی.
• پودر خنثی‌کننده قلیا: برای خنثی کردن مواد قلیایی.
• جاذب‌های یونی یا آلی: برای جذب و کنترل مواد شیمیایی خاص.
• پد یا رول‌های جاذب: برای جمع‌آوری سریع نشتی مایعات.

2. ابزار پاکسازی:

• بیلچه‌های پلاستیکی یا فلزی برای جمع‌آوری مواد ریخته شده.
• جاروب‌های مقاوم در برابر مواد شیمیایی.
• دستکش‌های مقاوم به مواد شیمیایی.

3. تجهیزات حفاظت فردی (PPE):

• عینک‌های محافظ برای محافظت از چشم‌ها.
• ماسک‌های ضدگاز یا فیلتر مخصوص برای جلوگیری از استنشاق بخارات مضر.
• دستکش‌های مقاوم در برابر اسید، قلیا یا سایر مواد شیمیایی.
• پیش‌بند یا لباس‌های ضد مواد شیمیایی.

4. ظروف جمع‌آوری:

• کیسه‌ها یا ظرف‌های مخصوص دفع مواد آلوده.
• برچسب‌های هشدار برای مشخص کردن نوع مواد خطرناک.

5. راهنمای استفاده:

• دفترچه یا برگه‌ای شامل دستورالعمل‌های استفاده از کیت.
• شماره تماس مراکز امدادی در شرایط اضطراری.

نکته:

اگر در صنعت خاصی فعال هستید، ممکن است لازم باشد کیت را با توجه به نوع مواد شیمیایی که بیشتر استفاده می‌کنید، سفارشی‌سازی کنید. آیا به اطلاعات خاص‌تری برای کاربردهای خاصی نیاز دارید؟

کیت خنثی‌کننده مواد قلیایی (بازی) برای کنترل و پاکسازی نشتی یا ریزش مواد قلیایی طراحی شده است. این مواد قوی می‌توانند خطراتی برای پوست، چشم و تجهیزات ایجاد کنند و نیاز به خنثی‌کننده‌ای مناسب دارند.

محتویات اصلی این کیت‌ جاذب شیمیایی  معمولاً شامل موارد زیر است:

1. مواد خنثی‌کننده قلیا:

مواد اصلی در این کیت‌ها برای خنثی کردن مواد بازی، معمولاً ترکیباتی با خاصیت اسیدی ملایم یا مواد جاذب خنثی هستند:

• اسید سیتریک (Citric Acid):
• یکی از رایج‌ترین مواد برای خنثی کردن قلیاها.
• واکنش کنترل‌شده‌ای ارائه می‌دهد و خطرات کمی دارد.
• اسید فسفریک (Phosphoric Acid):
• برای مواد قلیایی قوی‌تر استفاده می‌شود.
• بی‌کربنات سدیم (جوش‌شیرین):
• در برخی موارد، به عنوان یک خنثی‌کننده غیرخطرناک و جاذب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• مواد جاذب بی‌اثر:
• مانند سیلیکا ژل یا زئولیت برای جذب و مهار انتشار مواد بازی.

2. ابزار و تجهیزات پاکسازی:

• پد، رول، جوراب، بالشتک و سوپرجاذب (گرانول):

جهت جذب سریع مواد ریخته‌شده.

• پودرهای جاذب:

ترکیباتی که مواد قلیایی را جذب کرده و به راحتی جمع‌آوری می‌شوند.

• بیلچه و جاروب:

ابزارهای مقاوم در برابر مواد قلیایی برای جمع‌آوری باقی‌مانده.

3. تجهیزات حفاظتی فردی (PPE):

• دستکش‌های مقاوم به قلیا:

از مواد مقاوم مانند نیتریل یا PVC.

• عینک ایمنی:

جهت جلوگیری از تماس مواد بازی با چشم.

• ماسک ضدگاز:

جهت جلوگیری از استنشاق بخارات مضر.

4. ظروف جمع‌آوری و دفع:

• کیسه‌ها یا ظروف مقاوم در برابر مواد شیمیایی برای ذخیره‌سازی ایمن باقی‌مانده‌ها.
• برچسب‌های هشدار جهت مشخص کردن نوع مواد آلوده.

5. راهنما و دستورالعمل:

• دفترچه راهنما شامل مراحل استفاده از کیت، اصول ایمنی و شماره تماس مراکز امدادی.

نکته مهم:

قبل از استفاده، باید نوع قلیا و شدت خطر آن را بشناسید. خنثی‌کننده‌های این کیت‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که واکنش ناگهانی یا گرمازایی ایجاد نکنند. استفاده از تجهیزات حفاظتی برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی ضروری است.

دستورالعمل ایمنی مدیریت پاشیدگی مواد شیمیایی

هدف از ایجاد: ایجاد دستورالعمل جهت آشنایی همکاران با انواع پاشیدگی مواد شیمیایی، مواد عفونی و نحوه جمع آوری، آلودگی زدایی و پاک سازی آنها.

بازنگری این سند بنا به پیشنهاد هر یک از کارکنان ذی صلاح و با تائید مقام ذیصلاح امکان پذیر می‌باشد.

دامنه کاربرد: کلیه کارکنان آزمایشگاه های انستیتو پاستور ایران ملزم به مطالعه این دستورالعمل و رعایت مفاد آن در جهت همکاری با مسئول ایمنی آزمایشگاه و شورای ایمنی زیستی می‌باشند.

 تعاریف:

پاشیدگی مواد (Spills): هر گونه ریزش کنترل نشده ماده شیمیایی یا عفونی

پاشیدگی جزئی و پاشیدگی وسیع: ریخت و پاش مواد براساس حجم، محل پاشیدگی و ریزش و میزان درجه خطر ماده به دو دسته ی پاشیدگی جزئی (Minor Spill) و پاشیدگی وسیع (Major Spill) تقسیم می‌شود.

پاشیدگی وسیع: هر پاشیدگی که به راحتی قابل پاک سازی نباشد. حاوی بیش از 4 لیتر از یک ماده خطرناک باشد یا بیشتر از 100 میلی لیتر یا 10 گرم از ماده شیمیایی بسیار خطرناک (کارسینوژن) یا یک لیتر یا 100 گرم از یک محلول آتش گیر یا فرار و یا مواد اسیدی بازی خشک یا محلول خورنده یا واکنش دهنده، خطر آتش سوزی یا انفجار وجود داشته باشد، هر ماده ای که خطر تنفسی ایجاد نماید (مانند هیدروکلریک اسید غلیظ، مرکاپتواتانول).

نکته: برای بعضی از مواد مانند هیدرو فلوئوریک اسید 40 درصد پاشیدگی وسیع با ریزش کمتر از 100 میلی لیتر از ماده در نظر گرفته شود.

جعبه مدیریت پاشیدگی مواد (Spill Box): مجموعه ای از تجهیزات که برای پاک سازی مواد شیمیایی یا بیولوژیکی از سطوح یا وسایل آزمایشگاه به کار میرود.

شرح اصلی: لازم است کلیه احتیاط ها و کنترل های لازم برای پیشگیری از نشت و ریخت و پاش احتمالی مواد بعمل آمده و در صورت وقوع، سریعاً به روش صحیح، آلودگی زدایی و پاک سازی شود. ورود به محل آلوده همواره باید تحت نظارت انجام شده و ماده ریخته شده نباید به ظرف اصلی خود بازگردانیده شود. لازم است کیت و یا مواد لوازم برای پاک سازی در محل های مناسب نگهداری شوند.

به طور کلی برای پاک سازی لوازم زیر مورد نیاز است :

1. لوازم جمع آوری و پاک سازی
2. دسترسی به آب چنانچه ماده مورد نظر با آب سازگار است
3. استفاده از وسایل حفاظت

هشدارهای کلی:

• بسته به اینکه پاشیدگی کوچک و یا وسیع باشد نحوه مواجهه و مدیریت آن متفاوت است.
• اگر فکر می‌کنید توانایی پاک سازی مواد ریخته شده را به صورت ایمن ندارید محل را ترک نمایید و کمک بخواهید.
• اگر احتمال ایجاد حریق در اثر پاشیده شدن ماده ریخته شده را می‌دهید، زنگ هشدار را به صدا در آورید و ساختمان را ترک نمایید.
• قبل از پاک سازی هر گونه ماده ریخته شده MSDS مربوط به آن را مطالعه نمایید و از بی خطر بودن ماده و یا از خصوصیات خطرزایی آن آگاهی یابید.
• اگر ماده خطرناکی بر روی شما پاشیده شد، فورا لباس های آلوده را خارج نمایید و از دوش اضطراری استفاده نمایید.
• اگر ماده درون چشمتان نیز پاشیده شده چشمان خود را حداقل به مدت 15 دقیقه توسط چشم شور بشویید و اگر در MSDS ماده به خورنده بودن آن اشاره شده است چشمان خود را باید به مدت 1 ساعت بشویید.

مدیریت پاشیدگی مواد شیمیایی

جعبه مدیریت پاشیدگی مواد شیمیایی باید حاوی موارد زیر باشد:

1. عینک محافظ
2. دستکش مقاوم به مواد شیمیایی (دستکش ضد اسید)
3. خنثی کننده اسید (جوش شیرین)
4. خنثی کننده باز (سیتریک اسید)
5. نوار تعیین
6. pH سطل و یا کیسه دفع پسماند
7. خاک انداز یا وسیله جمع آوری مواد خشک

اگر در آزمایشگاه از فرمالدهید استفاده می‌شود خنثی کننده فرمالدهید (Polyform-F) و اگر از هیدرو فلوئوریک اسید استفاده می‌شود خنثی کننده این اسید مانند کلسیم کربنات و ژل موضعی کلسیم گلوکونات (5/2 درصد) نیز باید در جعبه موجود باشد.

روش کار

پاشیدگی وسیع

اگر فرصت کافی و امکان خاموش نمودن حریق و یا منهدم نمودن منبع پاشیدگی بدون خطر ایجاد جراحت وجود دارد، این کار را انجام دهید.

• همه افراد حاضر در آزمایشگاه را آگاه نمایید و آزمایشگاه را تخلیه نمایید.
• با گروه هزمت آتش نشانی تماس بگیرید و کمک بخواهید.
• اگر احتمال خطر در کل ساختمان را میدهید زنگ هشدار را فعال نمایید.
• زمانی که ماموران آتش نشانی رسیدند به صورت شفاف و واضح واقعه و مقدار ماده پاشیده شده را توضیح دهید.

پاشیدگی جزئی

اگر فرصت کافی و امکان خاموش نمودن حریق و یا منهدم نمودن منبع پاشیدگی بدون خطر ایجاد آسیب وجود دارد، این کار را انجام دهید.

اگر ماده خطرناکی بر روی شما پاشیده شده لباس های آلوده را خارج نمایید و نواحی آلوده بدن را با آب بشویید.

• همه افراد حاضر در آزمایشگاه را آگاه نمایید.
• نواحی که ماده پاشیده شده است را مشخص و محصور نمایید.
• جعبه مدیریت پاشیدگی مواد را بررسی نمایید و قبل از استفاده از جعبه نحوه پاک سازی را مرور نمایید تا اطمینان یابید مواد و وسایل لازم را در اختیار دارید. در صورت کمبود وسیله یا مادهای آن را از آزمایشگاه های دیگر تامین نمایید و یا کمک بخواهید.
• قبل از اقدام به پاک سازی ماده پاشیده شده، دستکش و عینک محافظ را از جعبه خارج کرده و بپوشید.

پاک سازی محلول های آلی

اطمینان یابید که حریقی در آن اطراف وجود نداشته باشد. اگر احتمال آتش سوزی و یا انفجار وجود دارد آزمایشگاه را تخلیه نمایید و مانند پاشیدگی وسیع برخورد نمایید.

اگر امکان پاک سازی ماده به صورت ایمن وجود دارد به روش زیر عمل نمایید:

• اگر جریان یا نشتی از ماده وجود دارد به وسیله یک تیغه یا دستمال مانع از رسیدن آن به ماده های خطرناک موجود در آن ناحیه شوید.
• به آرامی ماده خنثی کننده را روی محل پاشیدگی بریزید و این کار را از کناره ها به سمت مرکز (از خارج به سمت داخل) انجام دهید.
• از دستمال (دستمال کاغذی حول های) یا خاک جاذب استفاده نمایید و به دقت مایع ریخته شده را از خارج به سمت داخل جمع آوری و پاک نمایید.
• تمام پسماندها را درون کیسه پسماند بریزید و زمانی که کل مواد ریخته شده جمع آوری شد کیسه پسماند را به طور موقت درون هود شیمیایی قرار دهید و کیسه را به عنوان پسماند خطرناک نشانه گذاری نمایید.
• وسایل حفاظت شخصی را خارج کنید و دست ها را کامل بشویید.
• به وسیله آب و صابون ناحیه پاشیدگی را بشویید تا مواد باقی مانده کاملا پاک سازی شود.

نکات ایمنی در زمان کار با مواد شیمیایی آزمایشگاه

اولین و بهترین نکته برای رعایت ایمنی و جلوگیری از بروز حوادث احتمالی پیشگیری است. قبل از انجام آزمایش باید خطرات احتمالی را شناخت و هنگام کار ایمنی را رعایت کرد. باید در نظر داشت که تمام مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه می‌توانند خطرناک باشند به جز مواردی که اطمینان داریم بی خطر هستند. بهتر است تجهیزات در برابر مواد اسیدی و مواد خورنده مقاوم باشند. به عنوان مثال سکوبندی آزمایشگاه می‌تواند دارای روی از جنس ضد اسید باشند. همینطور مواد شیمیایی پرخطر در کمد مخصوص نگهداری مواد شیمیایی نگهداری شود و فقط افراد خاصی که آشنایی و اطلاعات کافی دارند بتوانند به آنها دسترسی داشته باشند.

تجهیزات لازم جهت ایمنی هنگام کار با مواد شیمیایی

لباس آزمایشگاه:

استفاده از روپوش سفید، لباس ایمن و مناسب از مهم ترین و اولین نکته‌ای است که باید رعایت شود. لباس کار با توجه به نوع کاربری آزمایشگاه و فعالیت‌های آن متفاوت و دارای تجهیزات مختلف است.

عینک:

به دلیل اینکه احتمال پاشیده شدن مواد شیمیایی هنگام کار با آنها وجود دارد، بنابراین لازم است هنگام کار از عینک‌های مخصوص استفاده کنید.

عدم استفاده از لنز در آزمایشگاه

استفاده از عینک برای جلوگیری از پاشیدن مواد شیمیای به چشم است اما ایمنی در برابر بخارات سمی و مضر را تضمین نمی‌کند. این بخارات موجب جذب رطوبت چشم شده و ممکن است برای خارج کردن لنز از چشم مجبور شوید عمل جراحی انجام دهید.

استفاده از کفش بسته و مقاوم:

کفش‌ها باید بسته و مقاوم باشند. استفاده از کفش مناسب برای جلوگیری از آسیب دیدگی پوست پا لازم است زیرا ممکن است مواد شیمیایی روی پا ریخته شوند. همچنین در آزمایشگاه نمی‌توان از کفش‌های پاشنه بلند، دمپایی و صندل استفاده کرد.

عدم استفاده از دامن و شلوارک:

هنگام پوشیدن دامن و شلوارک، تماس احتمالی مواد شیمیایی با پوست بیشتر شده در نتیجه خطر بیشتری برای افراد خواهد داشت. و در صورت تماس موجب ایجاد زخم و سوختگی میشود.

عدم استفاده از جواهرات:

استفاده از جواهرات، ساعت، انگشتر و… باعث جذب بخارات سمی میشود و ایجاد خارش و یا التهاب پوستی می‌کند.

عدم استفاده از لباس گشاد یا آویزان:

پوشیدن لباس بسیار گشاد ممکن است سبب گیر کردن به وسایل آزمایشگاه ‌شود. مثلاً ممکن است در زمان انجام کار لباس با چراغ بونزن تماس پیدا کند و موجب بروز آتش و سوختگی شود.

پوشاندن موها در زمان آزمایش:

از باز گذاشتن موهای بلند حین  کار خودداری کنید و در آزمایشگاه با روسری یا کلاه های مخصوص موهای خود را بپوشانید.

عدم گوش دادن به رادیو و موسیقی هنگام کار در آزمایشگاه:

گوش دادن به رادیو یا موسیقی هنگام کار موجب حواس پرتی افراد و کارکنان شده در نتیجه نمی تواند توضیحات مسئولان آزمایشگاه را به درستی و کامل بشنوند.

تجهیزات و نکات ایمنی شامل

1. کپسول های آتش نشانی
2. محلول های مخصوص شستشوی چشم
3. دوش و چشم شوی اضطراری
4. پتو مخصوص خاموش کردن آتش و سایر مواد مورد نیاز

کارکنان آزمایشگاه ها باید با خطرات، نحوه مدیریت و برخورد با آنها را بدانند همچنین از تجهیزات لازم در زمان مناسب بتوانند به درستی و به جا استفاده کنند.

نصب هود در آزمایشگاه جهت ایمنی

نصب هود آزمایشگاهی برای متصاعد شدن فضای آزمایشگاه و از بین بردن بخارات سمی، بدبو، اسیدی و خورنده جهت خارج کردن آنها از فضای آزمایشگاه لازم و ضروری است. از جمله هودهایی که در محیط های تحقیقاتی از آنها استفاده می‌شود، شامل موارد زیر است که بسته به نوع کاربری آزمایشگاه باید به درستی انتخاب شوند:

بطور مثال از هود میکروبی (لامینار)، هود بازویی، هود کانوپی، هود شیمیایی و فیوم هود می‌توان استفاده کرد.

نکات مهم حین ریختن مواد شیمیایی

در آزمایشگاه احتمال ریختن مواد شیمیایی روی زمین وجود دارد. پس هنگامی که مواد روی زمین ریخته شود باید به سرعت تمیز شوند. این مواد خطرناک بوده و می‌تواند موجب مسمومیت و سوختگی و یا حتی مرگ افراد شود.

اگر چنین شرایطی پیش آمد باید اقدامات لازم را انجام دهید:

1. به مسئول آزمایشگاه خبر دهید و از او کمک بخواهید.
2. در صورت ریختن مواد روی لباس باید آن را پاک کرد و در صورت تماس با پوست باید با احتیاط کامل شستشو دهید و در صورت نیاز از دوش اضطراری استفاده کنید و بدنتان را بشویید و اگر مقدار مواد زیاد بود همزمان با شستن بدن با دوش، لباس‌هایتان را از تن خارج کنید.
3. در صورت ریختن مواد شیمیایی روی سطوح میز و صندلی ها و… آن را با سدیم بی کربنات و استیک اسید رقیق به عنوان خنثی کننده اسیدها و بازها پاک کنید.
4. در صورت ریختن فلزات سنگین مانند سرب به مسئول آزمایشگاه اطلاع دهید. سرب بسیار خطرناک است و می‌تواند به انسان صدمه بزند.

با رعایت نکات ایمنی و کسب اطلاعات کافی قبل از ورود به آزمایشگاه و انجام آزمایش از بروز حادثه برای خود و دیگران جلوگیری کنیم.